Hoe Ajax kon afzakken naar de slechtste bestuurlijke prestaties ooit

Had de raad van commissarissen van Ajax de bestuurlijke crisis bij de beursgenoteerde voetbalclub kunnen voorkomen? Een analyse van Marijke Smallegange, als eindopdracht voor de Leergang Board Potentials van NR Governance.

De kranten staan vol met berichten over de bestuurlijke chaos bij AFC Ajax NV. De jongste ontwikkeling: het vertrek van algemeen directeur Alex Kroes, nog geen maand na zijn aantreden bij de beursgenoteerde voetbalclub. Kroes zou zich mogelijk schuldig hebben gemaakt aan handel met voorwetenschap, door de aankoop van 17.500 aandelen Ajax op 26 juli 2023, een week vóór zijn voorgenomen aanstelling bij de club bekend werd gemaakt.

Reden voor de raad van commissarissen – onder voorzitterschap van Ajax-veteraan Michael van Praag – om afscheid te willen nemen van Kroes: een beslissing waar de aandeelhouders op 21 mei over vergaderen. De bestuursraad van Ajax (die 73% van de aandelen bezit) heeft de rvc inmiddels opgeroepen het voorgenomen ontslag van Kroes te heroverwegen. Overigens bleek Van Praag zelf ook een fout te hebben gemaakt door de aankoop van honderd aandelen Ajax niet te registreren bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM).

Na alle commotie kondigden drie leden van de rvc hun vertrek aan: Annette Mosman, Georgette Schlick en Cees van Oevelen. Uit het persbericht: 'Zij stellen hun positie beschikbaar omdat zij van mening zijn dat de discussie zich nu te veel rondom hun persoon concentreert, terwijl deze gericht zou moeten zijn op de inhoud. Zij zullen hun taken zo spoedig mogelijk overdragen aan nieuwe commissarissen.' De chaos in de bestuurskamer van Ajax weerspiegelt zich op het veld: in de klassieker met Feyenoord verloren de Amsterdammers met zes doelpunten tegen.

Terugblik: wat ging er allemaal mis?

Ajax bevindt zich al tijdenlang in crisis. Sinds de ‘zaak Overmars’, die speelde in januari 2022 (de technisch directeur moest vertrekken vanwege seksueel grensoverschrijdend gedrag), is het onrustig binnen de gelederen van de voetbalvereniging. In mei 2023 stapte de bestuursraad van de vereniging op. In dezelfde maand kondigde algemeen directeur Edwin van der Sar aan per 1 juni 2023 zijn functie na ruim tien jaar neer te leggen. Jan van Halst, sinds 26 mei 2023 toegetreden tot de raad van commissarissen, werd begin september 2023 benoemd tot tijdelijk algemeen directeur, in afwachting van de komst van Alex Kroes, die vanwege een concurrentiebeding pas op 15 maart 2024 kon beginnen. Van Halst keerde na deze periode niet terug naar de rvc.

(Geen) belangenverstrengeling bij transfers

Kroes zou tot minstens 1 september ook de verantwoordelijkheid voor het technisch beleid van de club dragen. De op 19 mei 2023 aangestelde directeur spelersbeleid Sven Mislintat, werd namelijk op 24 september 2023 per direct ontslagen wegens vermeende belangenverstrengeling bij de aankoop van spelers. Overigens is inmiddels uit onderzoek van accountants- en adviesbureau KPMG - in opdracht van Ajax - gebleken dat Mislintat zich niet schuldig heeft gemaakt aan belangenverstrengeling bij transfers voor de club.

Wissel in rvc

Pier Eringa, sinds maart 2023 voorzitter van de raad van commissarissen, stapte 27 september 2023 op. Na het vertrek van voorzitter Pier Eringa keerden Michael van Praag (als voorzitter), Leo van Wijk en Danny Blind (als voetbalcommissaris), die allen eerder in de RvC zitting hebben gehad, terug. De overige drie leden van de rvc bleven wel aan, mede op aandringen van de nieuwe bestuursraad (per 1 september 2023 aangetreden). Daarnaast werd Louis van Gaal benoemd als externe adviseur. Hoofdtrainer Maurice Steijn werd op maandag 23 oktober ontslagen, na slechts vier maanden deze positie te hebben bekleed. Een week later werd bekendgemaakt dat John van ’t Schip het seizoen zou afmaken als trainer.

Governance en structuur

AFC Ajax NV is beursgenoteerd. Hoe is de governance en structuur van de organisatie ingericht? De raad van commissarissen houdt toezicht op het dagelijks bestuur. Het dagelijks bestuur van Ajax bestaat uit een algemeen directeur, financieel directeur, commercieel directeur, directeur spelersbeleid (voorheen directeur voetbalzaken). De in september 2022 nieuw ingevoerde directeursfunctie van chief sports officer, die anderhalf jaar is vervuld door Maurits Hendriks, is per 1 maart 2024 weer opgeheven.

De vereniging Ajax is grootaandeelhouder van de NV. De vereniging Ajax heeft circa 800 leden en bezit 73% van de aandelen. De leden van de vereniging hebben zeer uiteenlopende achtergronden en (werk)ervaringen. Het zijn mensen die veel (onbezoldigd) werk voor de club hebben verricht, oud-spelers en andere mensen die om verschillende redenen een lidmaatschap hebben. Wat alle leden gemeen hebben, is dat ze een groot Ajax-hart en een sterke emotionele relatie met de club hebben.

De vereniging wordt vertegenwoordigd door een bestuursraad, die verantwoordelijk is voor de voordracht van leden van de rvc, die officieel worden benoemd in de algemene vergadering van aandeelhouders. De ereleden van de vereniging zijn verantwoordelijk voor het samenstellen van de bestuursraad. Zowel Van Praag als Van Wijk is erelid van de vereniging Ajax.

Rollen van de toezichthouder

Een raad van commissarissen heeft vier verschillende rollen: toezichthouder, werkgever, sparringpartner en ambassadeur/netwerker. Elke rol heeft een eigen dynamiek en verantwoordelijkheid. Had de rvc van Ajax deze bestuurlijke crisis kunnen voorkomen, bezien vanuit deze verschillende rollen? Omdat deze zaak zeer actueel is, kan er alleen een aantal voorlopige conclusies getrokken worden.

•  Niet goed geacteerd rond aandelenbezit

De rvc had op de hoogte moeten zijn van/moeten vragen naar het aandelenbezit van Kroes en het moment van aankoop. De benoeming van een nieuwe topman is immers mogelijk koersgevoelige informatie. Al zou Ajax volgens Kroes – die een onderzoek door de AFM wil – wel degelijk op de hoogte zijn geweest van het aandelenpakket.

Afgezien daarvan is het de vraag of het voorgenomen ontslag van Kroes vanwege de vermeende voorkenniszaak proportioneel is. De rvc(-voorzitter) laadt hiermee volgens sommigen de verdenking op zich de aandelenkoop van Kroes aan te wenden voor een eigen  agenda. Volgens Ajax-leden heeft Van Praag ‘karaktermoord met voorbedachten rade’ op Kroes gepleegd, zo schreven ze in een brief aan de bestuursraad van de club.

Een andere vraag is dan ook of de rvc van Ajax bij de beslissing om Kroes per direct te schorsen voldoende voeling heeft gehouden met wat er leeft bij de betrokken governancepartijen, zoals de bestuursraad en de ledenachterban.

• Te weinig toezicht op spelersbeleid

Er waren geen duidelijke richtlijnen voor of afspraken met de nieuwe directeur spelersbeleid. Tussen eind 2021 en mei 2023 zat er niemand in de rvc met voetbaltechnische kennis. Gedurende vrijwel dezelfde periode was er ook geen directeur spelersbeleid, en is er geen overdracht geweest van Overmars naar Mislintat. Dit vacuüm heeft ervoor gezorgd dat Mislintat een vrije rol had en hier ook gebruik van maakte. Er lijkt weinig afstemming of adequaat toezicht te zijn geweest. De rvc is (te) laat in dat gat gesprongen. In de maanden juni, juli en augustus 2023 was er geen algemeen directeur. Begin september is Van Halst benoemd tot tijdelijk algemeen directeur. In de drie maanden dat er geen algemeen directeur was, lijkt er onvoldoende grip te zijn geweest op het handelen van Mislintat.

• Opvolgingsplanning had geen prioriteit

Er was geen open relatie met wederzijds vertrouwen tussen rvc en bestuur, waarbij onderwerpen zoals successieplanning werden besproken. Bij zowel het vertrek van Overmars als Van der Sar duurde het te lang (respectievelijk veertien maanden en tien maanden) voordat er opvolgers werden gevonden of konden beginnen. In beide gevallen is de zoektocht pas gestart nadat de personen al waren vertrokken. Het is duidelijk dat successieplanning geen prioriteit had voor de rvc.

• Rvc wist niet wat er speelde

De rvc was niet voldoende ingevoerd in de interne organisatie en heeft belangrijke signalen gemist. Het vertrek van Overmars kwam onverwacht en was niet gepland. Echter, gezien de aanleiding van zijn vertrek, kan men zich afvragen of de rvc voldoende inzicht had in de gehele organisatie. Het is onduidelijk in hoeverre er contact is geweest met de laag onder de directie. Het lijkt erop dat de rvc niet op de hoogte was van wat er speelde, terwijl dit wel bekend was binnen de organisatie. Een aantal mensen heeft zich later wel uitgesproken, maar durfde dit eerder niet te doen.

• Emoties versus afstand en onafhankelijkheid

De sterke emoties die spelen bij vrijwel alle betrokkenen bij Ajax maken het hele speelveld complexer. Mensen in de organisatie die zich niet veilig voelden om kritiek te uiten op het gedrag van Overmars hadden waarschijnlijk een grote angst om uit de ‘Ajax-familie’ verstoten te worden. Als de verbondenheid met Ajax een groot deel van iemands identiteit bepaalt, is het moeilijk om zakelijk en objectief te handelen. Daarnaast zijn veel mensen gevoelig voor het prestige en de status die een rol bij of een relatie met Ajax met zich meebrengt. Men kan zich afvragen of de rvc voldoende objectief en onafhankelijk heeft gehandeld en of zij de lastige, maar essentiële vragen durfden of wilden stellen.

De bottom line

Dit alles in overweging nemende: had de rvc van Ajax deze bestuurlijke crisis kunnen voorkomen vanuit de verschillende rollen die toezichthouders hebben? Het antwoord is ja:

Alert zijn op compliancerisico’s

Commissarissen van een beursgenoteerd bedrijf moeten altijd alert zijn op compliancerisico’s bij de aanstelling van een nieuwe algemeen directeur/ceo. En ja, dat geldt óók, of misschien wel juíst, bij een emotieaandeel als Ajax.

Voetbaltechnisch vacuüm voorkomen

Het ontstane vacuüm in het voetbaltechnische hart was geen geheim. Gedurende de periode dat er geen directeur spelersbeleid was, zijn er ook meerdere wisselingen geweest van hoofdtrainer. Voor een organisatie waar voetbal de absolute kern is, kan en mag zo’n vacuüm er simpelweg niet zijn. De rvc heeft niet adequaat geanticipeerd en had veel strakker op de organisatie en bemensing van het voetbaltechnische hart moeten sturen.

Naar de toekomst toe, is het raadzaam om te kijken hoe dit soort situaties voorkomen kunnen worden. Met de terugkeer van Danny Blind in de rvc en Louis van Gaal als adviseur is de voetbaltechnische expertise op dat niveau weer aanwezig. Met de komst van Alex Kroes en John van ’t Schip, die beiden uit de Ajax school komen, begon het vertrouwen te groeien dat de koers naar een stabielere organisatie met betere sportieve resultaten was ingezet. Het is nu eerst afwachten of het beoogde ontslag van Kroes wordt doorgezet, anders moet de rvc weer op zoek naar een nieuwe algemeen directeur. Ook de vacature voor een nieuwe directeur spelersbeleid staat nog open.

Juiste balans vinden

Vanuit governance is het van belang om te zorgen voor een heldere structuur als het gaat om het bepalen van de voetbalvisie en strategie. Dit is primair de verantwoordelijkheid van de directie, waarbij de rvc de taak heeft om erop toe te zien dat de visie en strategie gedragen en uitgevoerd worden door de organisatie. Dit geldt als het voetbaltechnische hart stabiel is en naar behoren functioneert. Als dat niet het geval is, is het aan de rvc om daar op te acteren. Daarnaast is het vinden van de juiste balans van goede bestuurders en mensen met voetbaltechnische kennis zowel op directieniveau als op rvc-niveau een puzzel die opgelost moet worden.

Beste voetballers zijn niet beste bestuurders

Als laatste is de vraag of het reëel is te verwachten dat mensen die op internationaal topniveau hebben gevoetbald, ook de competenties hebben om een voetbalorganisatie te leiden. Het is evident dat de mensen die in het voetbaltechnische hart werkzaam zijn, daar kennis van moeten hebben. Voor alle andere onderdelen die nodig zijn om een organisatie goed te leiden zijn andere competenties nodig. De beste voetbalcoaches zijn zelden de beste voetbalspelers geweest. De beste voetbalspelers zijn zelden de beste bestuurders.

Wordt vervolgd…

Marijke Smallegange schreef dit artikel als eindopdracht voor de Leergang Board Potentials van NR Governance. Het artikel is geactualiseerd met de governancelessen op basis van de jongste ontwikkelingen bij Ajax.   

Klik hier voor contact met Marijke Smallegange.