De toezichtlessen van Organon

Eén vraag dringt zich op bij lezing van het boek De Zaak Organon: waren de commissarissen zich ervan bewust dat de aandeelhouders te veel en de stakeholders te weinig in beeld waren? Een leerzame en goed beschreven casus, aldus recensent Jacques Gerards, Bureau Bestuurlijk Advies.

De Zaak Organon

Het is inmiddels ruim tien jaar geleden, maar de Zaak Organon houdt de gemoederen nog steeds bezig. In 2007 werd het succesvolle farmaceutische bedrijf uit het Brabantse Oss – onderdeel van AkzoNobel - verkocht aan het Amerikaanse Schering-Plough. Al snel daarna werd de nieuwe eigenaar zelf overgenomen door Merck Sharp & Dohme, werden de onderzoeksafdelingen van Organon gesloten en gingen duizenden banen verloren.

Waaromvraag en verbazing

De teloorgang van farmaceutisch bedrijf en voormalige AkzoNobel-dochter Organon wordt in dit boek beschreven door twee hoogleraren sociologie met bijdragen van een zestal studenten. Het feitelijke verhaal wordt verteld in zeven hoofdstukken, die vanaf de inleiding aangevuld zijn met constateringen en conclusies. De hoofstukken zijn eveneens gelardeerd met de reactie van de auteurs op de feiten, variërend van het stellen van de waaromvraag bij de gang van zaken, tot opperste verbazing.

Mirakel van Oss

Het boek opent met het schetsen van het ontstaan van een farmaceutisch productiebedrijf, geboren uit de samenwerking van een lokale vleesfabrikant met een hoogleraar farmacologie uit Amsterdam. Een combinatie die grenzen overschreed, voortvarend expandeerde en via onderzoek en ontwikkeling zo succesvol werd dat het bedrijf bekend stond als het ‘mirakel van Oss’.

Neoliberalisme en marktwerking

Na de economische crisis in de jaren zeventig van de vorige eeuw begon het neoliberale gedachtegoed zijn opmars. Op overheidsuitgaven werden bezuinigd, de verzorgingsstaat werd versoberd, de macht van vakbonden beperkt. Het adagium werd marktwerking: laat de markt zijn gang maar gaan. Er werd druk gefuseerd: Organon met Akzo en Akzo met het Zweedse bedrijf Nobel. Daardoor werd het bloeiende productie- en ontwikkelbedrijf een klein radertje in een grote machine. Ook de grootaandeelhouders, waaronder pensioenfondsen en banken wilden profiteren van de marktwerking door hun deel van de winst te verhogen van vijf tot twaalf procent en meer inbreng op te eisen.

Aandeelhoudersrevolutie

Bij Organon leidde dit laatste tot een soort aandeelhoudersrevolutie: het bedrijf werd geconfronteerd met een nieuwe vorm van aandeelhouderskapitalisme, gepaard gaande met een verschuiving van de macht van bestuur en management naar de aandeelhouders. Winst voor de eigenaars werd belangrijker dan het (blijven) ondernemen. Bedrijven zo organiseren dat er meer winst uit geperst kan worden leidde voor Organon tot een afscheiding van AkzoNobel.

Hadden de commissarissen het wel door?

Bij lezing van deze ontwikkelingsgang begint de vraag op te borrelen of de toenmalige commissarissen wel doorhadden wat er aan het gebeuren was. Hebben zij gereflecteerd op de veranderingen in de financiële wereld en wat deze voor het productie- en ontwikkelingsbedrijf betekenden of gingen betekenen? Na dit tweede hoofdstuk wordt in het derde en vierde hoofdstuk het verval beschreven met bedrijfsovernames als beursspel, een mislukte beursgang en crisismanagement.

Gevolgen voor de werknemers

Zoals meerdere andere bedrijven komt Organon in Amerikaanse handen en gaat het op weg naar het einde. De gevolgen van dit einde komen in het vijfde hoofdstuk aan bod. Geschetst worden de gevolgen voor de werknemers (bestaansonzekerheid, mentale gezondheid en de inspanningen om vanuit werkloosheid tot een keuze voor ander werk of vroegpensioen te komen). Ook de gevolgen voor de regio en de arbeidsmarkt passeren de revue.

Belangenafweging breed genoeg?

Hierbij komen twee vragen in beeld. Zijn de commissarissen zich ervan bewust geweest dat zij één groep belanghouders (de financiers, aandeelhouders) zo belangrijk maakten, dat de andere belanghouders niet meer of veel te weinig in beeld bleven? En hoe hebben zij zich van hun taak gekweten om te beoordelen of de belangenafweging van het bestuur bijdraagt aan het succes van de onderneming?

Poging tot behoud werkgelegenheid

Hoofdstuk zes bespreekt de industriepolitiek vanuit een economisch beleid in een tijdperk van mondialisering. Gekeken wordt naar zowel de gemeentelijke en provinciale aanpak als naar die van de rijksoverheid. Elementen zijn het behoud van werkgelegenheid en het oprichten van een science park. Opmerkelijk is dat de eigenaar van Organon in deze fase – MSD – met de overheden samenwerkte bij het zoeken naar en werken aan een oplossing voor de sluiting van Organon. Het boek sluit af met een terugblik na de sluiting van het bedrijf. In beide laatste hoofdstukken worden conclusies getrokken.

Waar was de overheid?

Het boek is een toegankelijke beschrijving van de teloorgang van een bloeiend bedrijf: een proces in fasen, waarin sommige van de interne hoofdrolspelers, commissarissen en bestuurders hun verantwoordelijkheid namen en hun beloften waarmaakten en sommigen dat meer of minder lieten afweten. De overheid komt erin naar voren als een afwezige en mankerende partij, waarbij de bestuurders en commissarissen niet terecht hadden gekund als ze deze te hulp hadden geroepen.

Leren en reflecteren

Om van dit proces te leren, heb ik bij lezing van dit boek voor mezelf op een vel A4 drie kolommen getekend: links een kolom voor de procesfasen, daarnaast een kolom voor de commissarissen en tot slot een kolom voor de bestuurders. Per fase heb ik hierin hun besluiten en handelen genoteerd. Vervolgens heb ik naast dit ingevulde overzicht mijn mening hierover genoteerd. Dat bleek erg leerzaam: reflecteren, naar buiten kijken, belangen in beeld hebben en wegen. Wellicht ook een tip voor de lezers om van deze goed beschreven casus te leren.

Jack Burgers en Johan Heilbron. Geneesmiddelen in de greep van bedrijvenpoker. Prometheus, 2018